Olimpiada Biologiczna 2016-2019 - podstawowe informacje i wskazówki

W minionym roku szkolnym Olimpiada Biologiczna została przeprowadzona według nowych zasad, które mają obowiązywać także w kolejnych edycjach. Przyjrzyjmy się zatem przebiegowi olimpiady po zmianach. W artykule przedstawiłem uwagi oraz cenne wskazówki własne oraz uczestników zeszłorocznej edycji olimpiady.

UWAGA
Część informacji organizacyjno-formalnych w tym artykule może być nieaktualnych (choć wskazówki raczej się nie zdezaktualizowały). Dodatkowe informacje o aktualnej edycji olimpiady znajdziesz w artykule:
Olimpiada Biologiczna 2023-2025 - co nowego?

Najważniejsze zmiany

Nowy regulamin olimpiady ma obowiązywać co najmniej na lata 2017/2018 i 2018/2019. Celem wprowadzenia pozwolę sobie wypunktować moim zdaniem najistotniejsze zmiany w przebiegu olimpiady względem poprzednich edycji, później zaś omówię bardziej szczegółowo przebieg poszczególnych etapów oraz przedstawię końcowe uwagi i wskazówki. A oto i zmiany:

Prace badawcze nie mogą być prowadzone w ośrodkach naukowych - do tej pory można było korzystać ze sprzętu udostępnionego przez laboratoria, jednak ograniczenie to zastosowano zapewne w celu wyrównania szans uczniów pochodzących z różnych rejonów i posiadających różną dostępność do tego typu placówek. Pozostaje zatem do dyspozycji dom, pracowania szkolna lub teren, w przypadku badań terenowych.
Ocena prac badawczych następuje tylko w przypadku uczestników zakwalifikowanych do etapu centralnego, tuż przed tym etapem - jest to zmiana moim zdaniem nieco krzywdząca dla osób, które włożyły sporo pracy w przygotowaniu tej części eliminacji, a nie udało im się dostać do etapu centralnego. Prace takie w pewnym sensie przepadają, nie mają szans na wyróżnienie jak to było do tej pory. Jest to tym bardziej przykre, ze względu na regulamin, który nakazuje tworzenie nowej pracy przy każdym starcie, nawet jeżeli poprzednia nie została w praktyce oceniona (dotyczy to prac wysłanych w pdf-e przed etapem okręgowym, jeżeli tego nie zrobiliśmy temat możemy ponownie wykorzystać). Jeżeli zatem stworzysz pracę, która Twoim zdaniem zasługuje na uwagę lub po prostu włożyłeś(aś) w nią sporo zaangażowania i czasu, śmiało napisz do mnie (formularz kontaktowy w zakładce "Autorzy|Kontakt"). Będę publikował prace, które wydadzą mi się ciekawe jako formę wyróżnienia. Przy okazji w miarę możliwości postaram się dorzucić parę swoich uwag, które mogą się przydać przy kolejnych podejściach do olimpiady. W przyszłości może uda mi się zorganizować coś więcej :)
Etap szkolny w postaci testu - więcej informacji w dalszej części artykułu
Zmiana charakteru testów - pojawiają się pytania otwarte i prawda/fałsz. Ponad to z założenia testy etapu szkolnego i okręgowego mają obejmować wiedzę zgodną z programem nauczania, dopiero etap centralny ma te ramy przekraczać.
Pojawienie się części praktycznej na etapie centralnym - ten etap uległ gruntownej przebudowie, której przyjrzę się w dalszej części artykułu
Zmiana progu odcięcia dla uzyskania tytułu finalisty etapu centralnego - do tej pory wystarczyło uzyskać 30% pkt z testu na etapie centralnym, aby mieć tytuł finalisty w kieszeni (w praktyce każdy ten tytuł uzyskiwał). Aktualnie jednak tytuł ten przyznawany jest do 60-ego miejsca na liście rankingowej. Pozostałe ok. 20 (lub więcej jak w ubiegłym roku) osób biorących udział w finale nie uzyskuje żadnego tytułu. Przypuszczam, że zmiana ta może wiązać się obniżeniem poziomu testów na niższych etapach, niemniej jednak ciężko wraca się po takiej drodze do finału bez tytułu chociażby finalisty. Osobiście uważam, że lepszym rozwiązaniem byłoby ustalenie odpowiedniego progu punktowego tak jak było to do tej pory, jako samodzielne albo dodatkowe kryterium, aby nie odrzucać z góry tych 20 osób.

Dodatkowe zmiany to stworzenie systemu informatycznego do zgłaszania uczestników i komunikacji na poszczególnych etapach olimpiady, stworzenie obszernych poradników m.in. dotyczących tworzenia pracy badawczej oraz publikacja pytań z testów i zadań wraz z odpowiedziami (do tej pory testy z poprzednich edycji nie były oficjalnie dostępne dla uczestników). Zmiany te oceniłbym na całkiem korzystne.

Skupmy się teraz na omówieniu poszczególnych etapów olimpiady biologicznej.

Prace badawcze

Konieczność przeprowadzenia własnych badań oraz ich opisania w postaci tzw. pracy badawczej towarzyszy tej olimpiadzie od bardzo dawna, jeżeli nie od zawsze. Przez niektórych część ta jest krytykowana, jednak osobiście uważam, że przy odrobinie samozaparcia i chęci może ona stać się całkiem ciekawą przygodą. Problem pojawia się jednak zwykle przy konieczności oceny przygotowanego materiału. Nie da się ukryć, że pomimo stosowanego formularza oceny, każdy recenzent może daną pracę ocenić nieco inaczej, przyznając jej inną liczbę punktów. Przy obecnej strukturze olimpiady organizatorzy starali się zminimalizować ten problem poprzez recenzowanie każdej pracy przez dwóch niezależnych recenzentów, a następnie dodatkowym komisyjnym podsumowaniu w postaci tzw. "super-recenzji". Na ile poprawiło to stopień obiektywności oceny trudno powiedzieć, natomiast w tym świetle zrozumiała może wydawać się potrzeba zmniejszenia liczby ocenianych prac.

Poniżej przedstawię skrótowy harmonogram związany z tworzeniem pracy badawczej:

1 czerwca - koniec września (bez weekendów) - czas na określenie i zgłoszenie tematu pracy badawczej (najlepiej razem z tematem określić cały plan badania, aby nie okazało się, że temat nie pasuje do wykonanych badań).
Min. 1-2 dni przed etapem szkolnym (pierwszy tydzień października) - czas na poprawę tematu jeżeli okazał się niezgodny z regulaminem.
Od ogłoszenia wyników etapu szkolnego do ok. pierwszego tygodnia stycznia - czas na wykonanie oraz przesłanie pracy badawczej (badania można wykonać też wcześniej, np. na wakacjach).
Min. 1-2 dni na ewentualne poprawki formalne pracy jeżeli komisja zgłosi zastrzeżenia (np. zły format pracy).
Jeżeli dostaliśmy się do etapu centralnego, w kwietniu, przed tymże etapem powinny dotrzeć do nas recenzje naszej pracy. Od recenzji nie ma formalnego odwołania, gdyż mamy prawo do obrony przed komisją na etapie centralnym.

W kwestii samego wyglądu pracy badawczej i zasad jej tworzenia nie będę się w tym miejscu rozwodził, gdyż napisałem już na ten temat obszerny artykuł, który znajdziecie również na tej stronie. Szczególnie jednak polecam skrupulatne zapoznanie się z poradnikiem przygotowanym w tym celu przez Komisję Główną Olimpiady Biologicznej (KGOB), który dostępny jest na stronie internetowej olimpiady, w zakładce "Informatory". Warto szczególnie zwrócić uwagę na wytyczne czego praca badawcza nie może dotyczyć.

Wyniki przeprowadzonych badań powinny być przedstawione w postaci plakatu zapisanego w formie pliku pdf. Wymagany jest przy tym format (rozmiar) A0, co może niektórym przysporzyć nieco problemów technicznych.

Etap szkolny i okręgowy

Etap szkolny stanowi egzamin złożony z pytań zamkniętych (np. testowych, prawda fałsz, dopasowanie) oraz otwartych (do 10%). W ostatniej edycji składał się z 30 zadań. Z założenia, trudność egzaminu zarówno na etapie szkolnym jak i okręgowym jest dobrana tak, aby poprawne rozwiązanie 80% zadań korespondowało odpowiednio z oceną bardzo dobrą (etap szkolny) lub celującą (etap okręgowy) na koniec nauki przedmiotu w szkole ponadgimnazjalnej. Do etapu okręgowego wg. regulaminu kwalifikuje się 50% uczestników zawodów szkolnych, z zastrzeżeniem, iż nie więcej niż osoby posiadające wynik wyższy lub równy co osoba znajdująca się na 600 miejscu listy rankingowej.

Egzamin na etapie okręgowym w ubiegłej edycji olimpiady składał się z 60 pytań, o konstrukcji podobnej jak na etapie szkolnym. Treść pytań skomentuję w ostatniej części artykułu. Do etapu centralnego zawodów zakwalifikowanych zostaje regulaminowo około 80 uczestników, którzy uzyskali najwyższy wynik w egzaminie okręgowym oraz pozytywną ocenę formalną pracy badawczej. W ubiegłorocznej edycji liczba uczestników etapu centralnego wyniosła 99 osób.

Etap centralny

Ten etap uległ chyba najgruntowniejszej przemianie, zmieniając charakter promowanej wiedzy z czystej pamięciówki na zdolności praktyczne i umiejętność analitycznego myślenia. Upodobnił się tym samym bardziej do eliminacji Międzynarodowej Olimpiady Biologicznej (IBO), co jak się domyślam było jedną z intencji organizatorów. W olimpiadzie międzynarodowej biorą bowiem udział najlepsi uczestnicy eliminacji krajowych, stąd zmiana charakteru tych ostatnich umożliwiła lepsze przygotowanie uczestników na wyzwania szczebla międzynarodowego. Można powiedzieć, że efekt ten został osiągnięty, o czym może świadczyć najwyższy od 16 lat wynik naszej reprezentacji (Paulina Smaruj, Jaromir Hunia, Albert Roethel i Paweł Tyrna - gratuluję!).

Eliminacje centralne składają się z 3 głównych części. W kolejności będą to: część praktyczna, egzamin pisemny oraz część ustna (obrona pracy).

Część praktyczna składa się z 4 pracowni: zoologicznej, botanicznej, filogenetyczno-statystycznej oraz biologii molekularnej i biochemii. W tej części uczestnicy powinni wykazać się umiejętnościami praktycznymi korzystania z podstawowego sprzętu laboratoryjnego (np. pipet automatycznych, mikroskopu), umiejętnością dokonania obliczeń, w tym podstawowej statystyki, umiejętnością rozpoznawania gatunków czy przeprowadzenia sekcji bezkręgowca lub ryby (gatunków dostępnych komercyjnie w sklepach z żywnością). Szczegółowe wymagania zebrane zostały w programie olimpiady biologicznej dostępnym na stronie internetowej olimpiady, w zakładce "Regulamin". Przed eliminacjami centralnymi, komisje okręgowe przeprowadzały specjalne szkolenia dla uczestników celem przygotowania ich do części praktycznej poprzez m.in. zapoznanie ich z obsługą sprzętu laboratoryjnego.
W praktyce część ta wygląda mniej więcej w ten sposób, że uczestnicy zostają podzieleni na cztery 20-25 osobowe grupy, które równolegle rozwiązują zadania w różnych pracowaniach. Grupy tworzone są w taki sposób, aby jak najmniej osób w ich obrębie się znało, np. poprzez rozlokowanie uczestników z danego okręgu oddzielnie. Po upłynięciu przewidzianego czasu następuje zamiana grup, przy czym w tym miejscu w ubiegłej edycji w relacji uczestników pojawiały się przestoje spowodowane koniecznością odizolowania grup od siebie. Z relacji, które do mnie dotarły dowiedziałem się także, że obecne były również inne niedociągnięcia, jak np. niejednakowe informacje ze strony prowadzących przekazywane poszczególnym grupom, czy wręcz wprowadzenie w błąd części grup poprzez nakazanie skupienia się na określonych stronach zbioru zadań, podczas gdy na dalszych stronach widniała bardziej szczegółowa instrukcja ich wykonania. Miejmy nadzieję, że to niedociągnięcia związane z pierwszorazową organizacją tej formy eliminacji i w nowej edycji się nie powtórzą. Należy się też przygotować, że część ta trwa praktycznie cały dzień. Łącznie egzaminy praktyczne w poprzedniej edycji trwały 8-9 h z przerwami (ostatni egzamin kończył się 19:10).

Egzamin pisemny w ubiegłorocznej edycji składał się z 30 pytań i nie zawierał zadań otwartych. Treść pytań była jednak dość obszerna, stąd w ocenie przynajmniej części uczestników czas przewidziany na jego rozwiązanie (90 min) nie był dość wystarczający. Zadania skupiały się głównie na umiejętności interpretacji przedstawionych zależności i wyników badań, przy czym przydatna była ogólna znajomość metod badawczych i zasad w wyciąganiu wniosków. Praktycznie nie było pytań czysto pamięciowych.

Część ustna polegała na obronie własnej pracy badawczej. Obrony dokonywało się przed jedną z 4 komisji dla każdej z 4 grup. Czas na obronę pracy wynosi ok. 15 min. W tym czasie komisja zadaje zazwyczaj pytania, odnośnie pracy badawczej, a także czasem, jak wynika z relacji uczestników, np. o wybór przyszłych studiów (przypuszczam, że przy pracach budzących mniej wątpliwości). Właściwie walka toczy się głównie o utrzymanie oceny uzyskanej w super-recenzji (w 6 stopniowej skali szkolnej), przygotowanie natomiast polega głównie na odniesieniu się do uwag zawartych w recenzjach, które uczestnik otrzymuje około 2 tygodnie przed etapem centralnym. To co wzbudziło pewien niesmak to informacja od uczestniczki iż część prac na etapie centralnym została wyzerowana, ze względu na błędny temat (niezgodny z regulaminem) zatwierdzony wcześniej przez komisje okręgowe. W praktyce oznaczało to, że nie było czego bronić i taki uczestnik otrzymywał 0 pkt za tą część. Takie sytuacje z całą pewnością nie powinny mieć miejsca, biorąc pod uwagę fakt iż to właśnie komisje okręgowe powinny czuwać nad poprawnością zgłoszonych tematów i informować o konieczności zmiany w razie ich niezgodności z regulaminem.

Ocena końcowa, będąca podstawą stworzenia rankingu uczestników, stanowiła sumę punktów z poszczególnych części eliminacji centralnych. Najwięcej punktów można było uzyskać z części praktycznej i ona była tu decydująca. Za wykonanie zadań w każdej z czterech pracowni można było uzyskać 30-43 pkt, za test zaś 30 pkt.

Końcowe uwagi i wskazówki

Egzaminy pisemne poszczególnych etapów olimpiady wymagają zauważalnie mniej wiedzy pamięciowej w porównaniu do poprzednich edycji. Testy etapu szkolnego i okręgowego wydają mi się prostsze co wynika z niewykraczania poza program nauczania w szkole. Są też mniej przekrojowe, co może też wiązać się z mniejszą liczbą pytań. W każdym z testów dominowały pewne tematy, jednak tendencje te zmieniały się wraz z kolejnymi etapami i zapewne będą zmieniać się także w kolejnych edycjach. Najprawdopodobniej nie zabraknie zadań dotyczących szeroko pojętej genetyki, fizjologii zwierząt czy też metabolizmu. Pytania o tej tematyce w mniejszym lub większym stopniu dominowały zarówno na etapie szkolnym jak i okręgowym. Na etapie szkolnym dużo uwagi zostało poświęcone chorobom człowieka i organizmom chorobotwórczym. Na każdym etapie zauważalna była też interdyscyplinarność pytań, jak również znaczny udział pytań dotyczących badań, metod badawczych, interpretacji wyników czy przytoczonych faktów. Udział tego typu zadań zwiększał się w kolejnych etapach olimpiady, osiągając praktycznie większość na eliminacjach centralnych. W przygotowaniach do tej olimpiady nie wystarczy zatem tylko opanowanie danego materiału, ale przydatny też będzie trening analizy związków przyczynowo-skutkowych i wyciągania wniosków. Myślę, że całkiem przydatnym narzędziem mogą okazać się zadania maturalne, szczególnie te poświęcone badaniom. Możecie znaleźć je wyselekcjonowane w zakładce "Zadania maturalne" po zastosowaniu filtra "Metody badawcze i doświadczenia" lub po prostu klikając na ten link. Jeżeli chodzi o literaturę, zapewne oprócz podręcznika szkolnego przydatna może się okazać Biologia Campbella, ze względu na zawarte tam liczne przykłady badań oraz nakierowanie na myślenie analityczne. Niezmiennie polecam także własne opracowania i testy, szczególnie pod kątem etapu szkolnego i okręgowego. Na etapie centralnym mogą okazać się w obecnej postaci mało przydatne.

Jedna z uczestniczek zauważyła, że przynajmniej część pytań z testu etapu centralnego skopiowana była z testów olimpiady międzynarodowej. Nie miałem czasu tego zweryfikować, natomiast niewątpliwie zadania tam obecne są bardzo podobne do zadań minionego etapu centralnego polskiej edycji. Zadania z Międzynarodowej Olimpiady Biologicznej dostępne są na jej stronie internetowej https://www.ibo-info.org/en/info/papers.html. Na pewno warto się z nimi zapoznać, szczególnie przed etapem centralnym OB.

Dodatkowymi materiałami, z którymi polecam się zapoznać są poradniki wydawane przez KGOB dostępne na stronie internetowej olimpiady. Część pytań obecnych na testach, a także na części praktycznej eliminacji centralnych nawiązywała do informacji tam przedstawionych. W testach pojawiały się również pytania, do których odpowiedzi śmiało możemy szukać w poradniku dotyczącym pisania prac badawczych, stąd podwójna korzyść z jego dokładnego przeczytania.

Wszelkie dodatkowe informacje na temat Olimpiady Biologicznej, w raz z regulaminem i aktualnościami, dostępne są na stronie internetowej jej organizatora: www.olimpbiol.pl

Na zakończenie życzę powodzenia i wytrwałości uczestnikom OB :)

Zaloguj się albo zarejestruj aby dodać komentarz