1. Strona główna
  2. Olimpiada Biologiczna

Jak napisać pracę badawczą na Olimpiadę Biologiczną?

Zapewne wiele osób odwiedzających tą stronę zastanawiało się nad odpowiedzią na powyższe pytanie. Jest to podstawowy problem, z którym trzeba sobie poradzić chcąc wystartować w Olimpiadzie Biologicznej. A więc jak napisać? Postaram się podać parę rad na ten temat osobom rozpoczynającym swoją przygodę z OB.

A więc od czego zacząć?

Przede wszystkim proponowałbym zapoznać się z wytycznymi dotyczącymi pracy badawczej, podanymi na stronie Olimpiady Biologicznej. Znacznie ułatwi to zrozumienie co to jest praca badawcza, jak powinna wyglądać, jaka tematyka jest zgodna z regulaminem OB oraz jakich błędów wystrzegać się podczas prowadzenia badań oraz przy pisaniu pracy. Stosowne linki do strony OB, jak również do innych przydatnych treści zamieściłem na końcu tego artykułu. Pomocne może okazać się przejrzenie kilku przykładowych prac z poprzednich lat, najlepiej dobrze ocenionych przez komisję, żeby wiedzieć do czego dążyć. Na niniejszej stronie można znaleźć takowe przykładowe prace.

[Aktualizacja styczeń 2017 r.] W ostatnim czasie Komisja Główna Olimpiady Biologicznej wydała specjalny, aktualny poradnik dla uczestników, który w całkiem przystępny i kompleksowy sposób przedstawia problem i wskazówki w kwestii przygotowania pracy badawczej. Gorąco polecam zapoznanie się z nim: Jak przygotować pracę badawczą na Olimpiadę Biologiczną? Poradnik - KGOB 2016

[Aktualizacja 2023 r.] W związku ze zmianą regulaminu Olimpiady Biologicznej praca badawcza nie ma już charakteru plakatu. Aktualnie praca badawcza powinna mieć formę pliku PDF z maksymalnie trzema stronami formatu A4 (orientacja pionowa). W pracy nie wolno stosować czcionek mniejszych niż 11 pkt. Tekst musi być krótki (maksymalnie 1000 wyrazów), precyzyjny i jednoznaczny.

Jaki temat pracy?

To chyba jedno z podstawowych i najtrudniejszych pytań. Problem polega na tym, żeby znaleźć taki temat badań, który będzie jednocześnie ciekawy, najlepiej mający jakieś walory poznawcze i/lub praktyczne, a jednocześnie nie nastręczający zbyt wiele trudności licealiście w opracowaniu badań i ich wykonaniu. Nie jest to proste, ale też nie niemożliwe. Moim zdaniem najlepiej tworzyć pracę w dziedzinie, którą się interesuje. Znacznie łatwiej jest komuś zrobić pracę np. z fizjologii roślin, niż na temat gatunków porostów występujących na danym terenie, jeżeli interesuje się fizjologią, a ekologii nie lubi. Dlatego też należałoby się zastanowić w którym kierunku chciałoby się pójść. Niestety dobór tematu uzależniony jest również od środków jakie posiadamy. Jeżeli nie mamy dostępu do laboratorium [Aktualizacja: wg. regulaminów na lata 2016-2025 "Zabronione jest wykonywanie prac badawczych w ośrodkach naukowych i innych instytucjach prowadzących badania naukowe."], a pracownia szkolna jest słabo wyposażona, to możliwości znacznie się ograniczają. Można wtedy pomyśleć o pracy opisowej w terenie, która zwykle nie wymaga wysoko specjalistycznych sprzętów. Również ze względu na sprzęt warto pomyśleć o temacie i jego realizacji jeszcze przed końcem roku szkolnego, kiedy jeszcze możemy w miarę swobodnie skorzystać z dobrodziejstw pracowni szkolnej.

Moim osobistym sposobem na wymyślenie tematu pracy jest... wertowanie książek. Najpierw można zacząć od podręcznika szkolnego, żeby zrobić przegląd rozdziałów, zagadnień, które naszym zdaniem wydają się interesujące i możliwe do zbadania przy naszych możliwościach. Oczywiście ze względu na regulamin olimpiady należy z góry wykluczyć takie rozdziały jak anatomia i fizjologia człowieka, czy w większości fizjologia zwierząt kręgowych. Jak już znajdziemy parę punktów zaczepienia, możemy zająć się nimi bardziej szczegółowo, poszukując informacji na interesujące nas tematy w dostępnej literaturze, Internecie (jednak w tym przypadku z rozwagą, nie wszystkie strony można uznać za wiarygodne źródło wiedzy), encyklopediach itp. W trakcie takich poszukiwań nieraz można się wiele dowiedzieć, co przydaje się również w dalszych etapach OB, ale też może wpłynąć na zmianę pierwotnego zagadnienia, którym chcieliśmy się początkowo zająć na inne, które wydało się ciekawsze. Osobiście chcąc znaleźć temat na pracę z fizjologii roślin, wertowałem „Fizjologię roślin” Zurzyckiego, aczkolwiek pewnie każda inna „Fizjologia roślin” byłaby dobra. Bywają też książki z gotowymi przykładami prostych doświadczeń biologicznych, jak np. „Z biologią za pan brat: Eksperymenty biologiczne” Grosse Erich'a (1969), czy też ciekawa książka pt. „Praktikum z fizjologii roślin” autorstwa Leo Brauner'a i Franza Bukatsch'a (wyd. PWN 1987). Nie polecam co prawda kopiowania opisanych tam doświadczeń, ale można podpatrzeć w nich pomysłowe metody badawcze. W związku z tym, że są to książki dosyć stare, wiedza w nich zawarta może być nieaktualna, ale również metody badawcze nie są w nich zbytnio zaawansowane technicznie, co ułatwia ich wykonanie w szkolnych czy domowych warunkach.

Warto też poszukać prac naukowych w temacie, który nas interesuje. Mogą one zasugerować nam zarówno interesujący sposób patrzenia na zagadnienie, kierunek badań jak i możliwe do zastosowania metody badań. Oczywiście nie należy kopiować czyjejś pracy. Może ona jedynie posłużyć jako źródło inspiracji, co do tematu badań i możliwych do wykorzystania metod. Prace naukowe można znaleźć korzystając ze specjalnej wyszukiwarki Google Scholar. Link do niej podałem na końcu artykułu.

Gdy już znajdziemy interesujące nas zagadnienie warto zadać sobie kilka podstawowych pytań:

Co chcemy badać?

Powinniśmy sprecyzować jakie zjawisko konkretnie nas interesuje, jaki/jakie gatunki chcemy badać, jeżeli to ma być doświadczenie w warunkach kontrolowanych to trzeba określić co może wpływać na badane przez nas zjawisko/proces i określić, który z tych parametrów możemy zbadać, a które powinniśmy utrzymywać na stałym poziomie. Nie powinniśmy wprowadzać do doświadczenia zbyt wielu zmiennych, gdyż może to utrudnić lub wręcz uniemożliwić interpretację wyników.

Jakie dane chcemy uzyskać?

Czyli innymi słowy co ma wykazać to doświadczenie. Nie warto jest robić doświadczeń, których wynik jest już opisany w każdym podręczniku szkolnym i nic nowego z niego nie wynika. Lepiej punktowane są prace mające jakieś wartość praktyczną, których wyniki mogą być zastosowane w jakiś dziedzinach działalności człowieka. Oczywiście nie wszystkie doświadczenia mogą mieć takie znaczenie, ale warto nad tym pomyśleć. Dane zjawisko można rozpatrywać zwykle na różne sposoby, uzyskując zarówno wpływ odmiennych czynników, jak również wiele aspektów działania jednego czynnika, np. chcąc badać wpływ światła na rośliny, możemy zbadać wpływ różnych barw światła, natężeń oświetlenia bądź czasów oświetlania przy czym wpływ każdego z tych czynników możemy zmierzyć badając różne parametry badanych obiektów, jak np. ich wysokość, grubość łodygi, świeżą lub suchą masę, barwę, ilość pędów itd. Ważne jednak jest, aby wybrać te parametry, które mogą coś wnieść i które można będzie później zinterpretować w ramach zakładanego tematu, wyciągając wnioski. Oznacza to, że projektując doświadczenie powinniśmy postawić sobie hipotezę roboczą, którą będziemy się starali w trakcie doświadczenia udowodnić.

Jak możemy to zbadać?

Gdy już wiemy co chcemy badać i jakie dane będą nam potrzebne do uzyskania potwierdzenia naszej hipotezy, należy zastanowić się jakie metody badawcze umożliwią nam zrealizowanie naszego celu i czy możliwości, którymi dysponujemy są do tego wystarczające. Warto przejrzeć artykuły i prace badawcze, w których inni autorzy badali podobne zagadnienia. Czasem może to pomóc w opracowaniu swojej własnej metody, co również jest dodatkowo punktowane przy ocenie pracy.

Występowanie badanego zjawiska u danego gatunku. Wybierając obiekt badań, powinniśmy poszukać informacji, czy w ogóle nasz gatunek przejawia cechy, które chcemy badać. Wiedza ta nie jest konieczna w przypadku gdy właśnie tą informację chcemy uzyskać doświadczalnie, jednak gdy celem naszego badania jest ilościowe i jakościowe zbadanie danego zjawiska w danym organizmie, trzeba mieć to na uwadze. Przykładem może być chęć zbadania wpływu różnej jakości (np. barwy) lub ilości (np. natężenia, czasu oświetlenia) światła na kiełkowanie należało by wybrać nasiona takich gatunków, u których spodziewamy się zaobserwować jakąkolwiek reakcję na światło, bo jak wiadomo, nie wszystkie rośliny takową przejawiają, a co więcej sam wiek nasion może wpływać na uzyskiwane wyniki (wraz z wydłużaniem się okresu spoczynku nasiona tracą wrażliwość na światło).

Dostępność i łatwość hodowli/uprawy gatunku, który mamy zamiar badać.

Nie wszystkie organizmy mogą stanowić obiekt naszych badań zarówno ze względu na regulamin olimpiady (gatunki chronione, kręgowce za wyjątkiem samych obserwacji), jak również ze względu na to, że nie każdy gatunek jest łatwo dostępny i łatwy w hodowli. Chcąc badać takie aspekty jak rozmnażanie czy długość życia należy też mieć na uwadze długość cyklu życiowego badanego organizmu, który jeżeli będzie zbyt długi, uniemożliwi zebranie odpowiednich danych w krótkim okresie.

Łatwość przeprowadzenia pomiarów.

Generalnie różne gatunki posiadają pewne cechy, które są łatwiej mierzalne niż u innych. Warto z tego korzystać, wybierając do badań takie organizmy, które łatwo nam będzie zbadać również pod względem technicznym. Łatwiej jest na przykład opisać w sposób ilościowy i porównać dwa systemy korzeniowe palowe niż wiązkowe (można np. ocenić długość głównego korzenia, ilość odgałęzień bocznych).

Wybór obiektu badań

Ogólnie rzecz biorąc warto żeby wybór obiektu badań nie był zupełnie przypadkowy, ale abyśmy potrafili uzasadnić dlaczego wybraliśmy akurat ten organizm. Czasem odmienność danego gatunku od innych organizmów z danej grupy również może być motywacją do przeprowadzenia badań, których wyniki w przypadku pozostałych organizmów wydają się być bardziej przewidywalne. Można też porównać dwa gatunki pod pewnymi określonymi względami, o ile oczywiście są przesłanki, że wyniki będą niosły jakąś wartość.

Wybór innych materiałów

Wybór innych materiałów potrzebnych podczas badań zależy już od badanego zagadnienia, wybranych metod oraz naszych możliwości. W przypadku korzystania z substancji chemicznych, warto zaopatrzyć się w substancje czyste. O wiele większa będzie wartość doświadczenia, jeżeli użyjemy w nim wodorotlenku sodu kupionego w sklepie z odczynnikami lub pożyczonego ze szkolnej pracowni chemicznej, niż gdy użyjemy udrażniacza do rur bazującego w swoim składzie na tej substancji. Zanieczyszczenia czy dodatki mogą wpłynąć na wyniki i utrudnić wyciągnięcie wiarygodnych wniosków. Podobnie badanie wpływu różnych środków stosowanych w gospodarstwie domowym nie będzie niosło zbyt wielkich walorów poznawczych, gdyż ze względu na bogaty, a często również niejasny skład tego typu preparatów, jedyny wynik jaki możemy uzyskać to wpływ tego akurat środka na nasz obiekt badań, co jeżeli nie ma jakiś sensownych implikacji praktycznych raczej nie daje nam zbyt wielu ciekawych wniosków. Oczywiście inną sytuację mamy, gdy chcemy zbadać wpływ danej kompozycji substancji (typu np. wyciąg roślinny), co do której mamy poważne przesłanki, że może mieć wpływ na dany proces czy organizm. Warto wtedy tak czy inaczej znać przybliżony skład naszego środka. Przykładem może być badanie właściwości wody kokosowej zawierającej sporo hormonów roślinnych, bądź wyciągów stosowanych w ochronie roślin. Myślę, że powinniśmy się jednak kierować przede wszystkim sensownością i praktycznym aspektem możliwych do otrzymania wyników. Przykład: o wiele bardziej przydatne wydaje się zbadanie wpływu wyciągu z pokrzywy na mszyce, niż badanie wpływu "Domestosa" na te szkodniki. Nikt przecież nie będzie opryskiwał roślin tym produktem (chyba, że się mylę...).

Próby kontrolne

Niezbędnym elementem wszelkich doświadczeń badających wpływ określonych czynników na organizm jest próba kontrolna. Możemy wyróżnić próbę kontrolną dodatnią oraz ujemną.

Próba kontrolna dodatnia polega na przeprowadzeniu dodatkowego, pomocniczego eksperymentu w taki sam sposób jak eksperyment badawczy, z tym że wykorzystujemy takie warunki, o którym wiemy, że na pewno dadzą wynik dodatni naszego testu. Przykładem może być wprowadzenie płynu Lugola do próbki skrobi. Test taki pozwoli skontrolować czy stosowane przez nas metody są prawidłowe i czy nie popełniamy błędów w procedurze.

Próba kontrolna ujemna stanowi pomocniczy eksperyment taki sam jak eksperyment badawczy, jednak, w którym nie występuje badany przez nas czynnik. Porównując wyniki z próby badanej do kontrolnej możemy oznaczyć czy lub jak bardzo dany czynnik wpływa na badany obiekt.

Przykład zastosowania próby kontrolnej dodatniej i ujemnej można znaleźć w opublikowanym na stronie doświadczeniu (patrz link), w którym badano wpływ barwy światła na wzrost roślin. W tym wypadku brak światła będzie próbą kontrolną ujemną, natomiast rośliny oświetlone światłem białym mogą stanowić próbę kontrolną dodatnią. Planując doświadczenie należy zastanowić się, którą z tych prób kontrolnych możemy wykonać i jak powinna wyglądać. Nie zawsze wymagane jest przeprowadzenie obu rodzajów kontroli, zwykle może wystarczyć kontrola ujemna, np. badając wpływ jakiejś substancji na kiełkowanie możemy bez problemu zrobić kontrolę ujemną nie dodając tej substancji, jednak sporządzenie kontroli dodatniej byłoby bardziej problematyczne, o ile w ogóle możliwe.

Proste wyjaśnienie metodyki eksperymentów badawczych, w tym zagadnienia prób kontrolnych, znajduje się materiale pt. „Jak prawidłowo przeprowadzić eksperyment naukowy”, do którego link zamieściłem również na końcu tego artykułu.

Planując doświadczenie należy również zwrócić uwagę na uzyskanie odpowiednio licznej grupy badawczej, tak aby uzyskane obserwacje były istotne ze statystycznego punktu widzenia. Warto także zastanowić się nad możliwością przeprowadzenia powtórzeń naszego eksperymentu. Jeżeli na przykład ze względu na długość trwania doświadczenia nie jest możliwe przeprowadzenia kolejnych powtórzeń po sobie, należy rozważyć przeprowadzenie dwóch powtórzeń równolegle.

Prace opisowe

Nieco inny charakter mają prace opisowe, opierające się o obserwacje organizmów w ich naturalnym środowisku i mające na celu zbadanie np. składu gatunkowego danego obszaru, zachowań i interakcji pomiędzy organizmami. W pracach tego typu może nie występować próba kontrolna, jednak również podobnie jak w przypadku każdego innego badania należy zastanowić się nad jego celem, naszymi możliwościami i możliwymi do uzyskania wynikami. Ważny jest także wybór odpowiedniego terenu, na którym mamy prowadzić obserwacje. Jeżeli nasza praca ma charakter inwentaryzacyjny warto, żeby wybrany obszar był pod jakimś względem charakterystyczny. Badanie składu gatunkowego typowej łąki na terenie wiejskim raczej nie wniesie zbyt wielu ciekawych informacji. Można też zwrócić uwagę na rozmieszczenie pewnych gatunków w zależności od różnych czynników, zarówno abiotycznych jak i biotycznych. Należy przy tym pamiętać, aby nasze obserwacje objęły statystycznie istotną ilość osobników. Zależy to od gatunku, ale oczywistym jest, że obserwując trzy osobniki nie uzyskamy wiarygodnych informacji na temat całego gatunku, populacji czy zjawiska. Jeżeli ma to znaczenie w naszym badaniu, obserwacje można powtórzyć w kilku punktach czasowych, co umożliwi nam zarejestrowanie zmian w czasie lub określenie stabilności danej sytuacji, jaką opisaliśmy przy pierwszym badaniu.

Wykonanie badań

Wszelkie czynności związane z pracą badawczą powinny być wykonywane przez nas osobiście. Niedopuszczalne jest na przykład zanoszenie próbek do sanepidu celem ich zbadania i tylko odbiór wyników. Prowadząc obserwacje warto zwracać na wszystkie zmiany zachodzące w naszych obiektach badań. Czasem pomocne mogą okazać się dodatkowe pomiary, których pierwotnie nie zaplanowaliśmy. Generalnie lepiej jest uzyskać więcej danych, które można następnie przebrać co do ich istotności, niż jakby się miało okazać, że coś przeoczyliśmy. Samo doświadczenie warto dokumentować fotograficznie. Uzyskanie fotografie, o ile coś wnoszą, można zamieścić w pracy. Jeżeli już zdecydujemy się robić zdjęcia naszym zestawom, to powinny być one odpowiednio oznakowane, tak aby było wiadomo co przedstawia dane zdjęcie. Czasem pomocne może być umieszczenie skali przy lub za zestawem, co umożliwi ocenę wielkości osobników. Zdjęcia powinny być wyraźne. Robienie zdjęć słabej jakości aparatem z komórki i przy słabym oświetleniu może być bezcelowe, gdyż po wydrukowaniu na pracy będą one nieczytelne. Pomiary powinny być przeprowadzane systematycznie, z częstotliwością odpowiednią do szybkości zachodzących zmian. Nasze działania,w tym pomiary, nie powinny mieć również zbyt wielkiego wpływu na otrzymywane wyniki. Jeżeli planujemy prowadzić pomiary, które mogłyby mieć wpływ na dalej otrzymywane wyniki (np. pomiar masy organów roślin w zależności od czasu trwania uprawy), w planie doświadczenia należy przewidzieć odpowiednio więcej grup badawczych, tak aby podczas każdego z pomiarów wykorzystywać określoną grupę organizmów, resztę pozostawiając nietkniętą, celem przeprowadzenia na nich badań w kolejnych punktach czasowych. Istotnym aspektem jest również jednorodność badanej próby. Jeżeli przykładowo planujemy badać różnice we wzroście roślin pod wpływem pewnych czynników, należy zadbać, aby badane rośliny były w jednakowym wieku i wysokości na początku doświadczenia, co ułatwi opracowanie uzyskanych przy pomiarach danych. Inne aspekty przeprowadzania badań zależą od specyfiki doświadczenia oraz wybranych metod badawczych i nie będą tu omówione.

W regulaminie olimpiady pojawił się ostatnio zapis na temat prowadzenia zeszytu laboratoryjnego: "W trakcie wykonywania pracy badawczej uczeń powinien na bieżąco gromadzić wszystkie uzyskiwane wyniki i dokumentować obserwacje w zeszycie laboratoryjnym. Wszystkie bezpośrednie wyniki powinny być przechowywane w trwałej i czytelnej formie, tak aby możliwa była ich ponowna analiza lub przedstawienie recenzentowi". Zeszyt laboratoryjny tak na prawdę ma służyć przede wszystkim badaczowi. Generalnie ma w nim się znaleźć wszystko co będzie istotne przy pisaniu samej pracy, wszelkie obliczenia, plany itd. Wygląda to mniej więcej w ten sposób, że każdego dnia zapisuje się w nim co konkretnie zostało zrobione (np. dzień 28 czerwca - wysianie nasion pomidora, do tego schemat poletek czy grup badawczych i kontrolnych i inne informacje potrzebne do określenia ile nasion zostało użyte, jakiej odmiany itp.). I tak każdego dnia notowane są wszelkie przeprowadzone czynności, zapisywane pomiary i obserwacje. Oczywiście, jeżeli doświadczenie nie obejmuje codziennych pomiarów czy obserwacji to wtedy należy napisać tylko to co zostało wykonane, ale ważne jest, żeby odnotować kiedy dana czynność została przeprowadzona, w jaki sposób, jakie narzędzia/pomiary zostały wykorzystane. Należy pamiętać, że taka dokumentacja jest niezwykle przydatna przy pisaniu pracy, szczególnie części "materiały i metody", ponieważ wiele rzeczy może umknąć uwadze bądź wylecieć z pamięci. Dlatego też najlepiej taki zeszyt prowadzić na bieżąco, w trakcie prowadzenia badań, żeby o niczym nie zapomnieć. Informacje jakie trzeba zawrzeć zależą od typu doświadczenia, ale ogólnie rzecz ujmując na podstawie tych zapisów powinno być wiadomo co i jak po kolei było robione i jakie rezultaty zostały uzyskane. W sumie to coś w rodzaju dziennika. Oczywiście w dobie komputeryzacji i dostępu do programów takich jak Excel bądź bardziej zaawansowana Statistica, nie trzeba w takim zeszycie wszystkiego ręcznie nanosić i liczyć. Wystarczy zrobić tabelę i obliczenia w Excelu, a później ewentualnie wydrukować i dorzucić do zeszytu. Tak też bym zrobił z ewentualnymi schematami doświadczenia, prób badawczych itp. które są bardzo pomocne, a które można wykonać na komputerze i wkleić. Sposób prowadzenia zeszytu nie jest raczej jakoś odgórnie narzucony, a najważniejsze, żeby znalazły się tam informacje niezbędne do odtworzenia przebiegu doświadczenia i sprawdzenia wyników (w tym surowych danych pomiarowych). Wszelkie obliczenia związane z planowaniem doświadczenia są tutaj także jak najbardziej na miejscu. Mogą okazać się przydatne na koniec pracy, no i warto mieć na piśmie co i jak się liczyło żeby móc wychwycić ewentualne błędy oraz niezgodności w doświadczeniu i wprowadzić odpowiednią korektę, bądź powtórzyć doświadczenie bez błędu.

Pisanie pracy

Po przeprowadzeniu wszystkich pomiarów, badań i obserwacji pozostaje już tylko kwestia zapełnienia tych sześciu stron przeznaczonych na naszą pracę badawczą. Wbrew pozorom, jak się przekonałem, ta część może sprawić tyleż samo problemów co wykonanie doświadczenia. Poniżej postaram się w kilku punktach podać wskazówki przydatne przy pisaniu poszczególnych części pracy.

Temat pracy

Temat naszej pracy powinniśmy sformułować na samym początku przystępowania do wykonania pracy, jednak jego ostateczna forma może być dopracowana, tak aby spełniała odpowiednie standardy. Cenne wskazówki na temat formułowania tematu pracy zostały przedstawione na stronie olimpiady, którą podałem na końcu artykułu. W tym miejscu chciałbym tylko zaznaczyć, że temat pracy ma jak najbardziej precyzyjnie określać o czym jest praca. Innymi słowy słysząc temat pracy powinniśmy wiedzieć co było badane, jaki organizm, jaki był zakres badań. Temat sformułowany w stylu „Wpływ składników mineralnych na rośliny” nie mówi nam, na które składniki mineralne autor zwrócił uwagę, jaki/jakie gatunki roślin przebadał i jakie cechy roślin były poddawane obserwacjom w trakcie badania. Temat ten należałoby sprecyzować do postaci np.: „Wpływ zawartości azotu w glebie na wzrost i plony fasoli zwyczajnej (Phaseolus vulgaris)”.

Streszczenie

Jest to pierwsza część naszej pracy, w której powinniśmy w zwięzły sposób zawrzeć informacje na temat co było jej obiektem badań, jakich z grubsza metod badawczych użyliśmy oraz jakie były główne wyniki i wnioski. Po przeczytaniu streszczenia czytelnik powinien mieć ogólny ogląd na temat pracy i do jakich wniosków ona prowadzi, tak aby wiedział czy to jest to czego szukał, czy może interesuje go nieco inne zagadnienie i nie ma sensu czytać pozostałej części pracy.

Wstęp

Wstęp służy wprowadzeniu w tematykę danej pracy, przedstawieniu badanych zagadnień i celu jakim kierowaliśmy się przeprowadzając badania. Jest to dobre miejsce na przedstawienie powodów, dla których właśnie ta tematyka została podjęta w pracy, jakieś potencjalne zastosowania lub wartość możliwych do uzyskania wyników (nie przytaczamy tu raczej uzyskanych wyników, ale zwracamy uwagę na celowość przeprowadzenia badań w tej tematyce). Można tu zwrócić uwagę na implikacje wynikające z zachodzenia badanego przez nas zjawiska. Jeżeli ma to istotne znaczenie można także nieco przybliżyć stosowane przez nas metody badawcze, o ile wyróżniają się czymś (typu: „zwykle bada się to w ten sposób, ale ja postanowiłem zrobić to nieco inaczej” i dlaczego). Również jeżeli w swoich badaniach zwracaliśmy uwagę na pewne aspekty pomijane w innych badaniach, a nam wydające się istotne, możemy to zaznaczyć.

Materiały i metody

W tej części przedstawiamy jaki organizm/organizmy badaliśmy, metody i narzędzia, które do tego użyliśmy oraz jak wyglądał cały proces przygotowania doświadczenia i zbierania wyników. Opis ten tworzymy z myślą o osobach, które chciałyby zrozumieć jak wyglądały nasze badania, a być może nawet je powtórzyć. Dlatego powinien on być maksymalnie przejrzysty i uwzględniający wszelkie istotne fakty. Myślę, że dobrym sprawdzianem dla naszego tekstu jest danie go do przeczytania osobie trochę znającej się na biologii z prośbą o odtworzenie przebiegu doświadczenia. Jeżeli pojawią się nieścisłości, osoba opowiadając o doświadczeniu pominęła pewne istotne elementy, o których nie było mowy w tekście lub powstała całkiem inna wersja tego doświadczenia, to znaczy, że należy jeszcze popracować nad opisem. Jest to szczególnie pomocny sposób oceny, gdyż sami zajmując się nieraz przez dłuższy czas naszą pracą nie zauważamy, że nie zaznaczyliśmy pewnych ważnych faktów, które dla nas są już oczywiste. Na początku możemy przedstawić plan doświadczenia z uwzględnieniem opisu ilości i rodzaju zestawów badawczych, prób kontrolnych, który ułatwi zrozumienie późniejszego opisu metod.

Wśród elementów opisu powinniśmy uwzględnić:

  • Czas prowadzenia badań

  • Jaki gatunek/gatunki lub grupy organizmów obejmowały. Jeżeli badania prowadzone były na konkretnej odmianie należy to również zaznaczyć.

  • Jak wyglądały nasze zestawy badawcze i próby kontrolne, ich liczebność, ilość powtórzeń.

  • Warunki prowadzenia eksperymentu, np. temperatura, wilgotność, nasłonecznienie, itp.

  • Narzędzia i urządzenia jakimi się posługiwaliśmy. Jeżeli to możliwe podajemy model użytych sprzętów oraz parametry na jakich pracowaliśmy.

  • Jakie czynności i pomiary w kolejności wykonywaliśmy i jak często.

Wyniki

Stanowią one zwieńczenie naszej pracy. Powinny być przedstawione w sposób jasny i przejrzysty. Można w tym celu posłużyć się tabelami, wykresami lub też zdjęciami. Nie należy jednak przedstawiać tych samych danych w dwóch formach. Trzeba wybrać, która z nich będzie w danym przypadku bardziej czytelna. Nie przedstawiamy też surowych danych, lecz wartości już uśrednione i opracowane. Ważne jest opracowanie statystyczne otrzymanych wyników. Obliczenie i umieszczenie na słupkach wykresu chociażby odchylenia standardowego (ilustruje rozrzut wartości otrzymywanych w danym zestawie) pomoże nam ocenić wartość otrzymanych wyników. Jeżeli odchylenie standardowe jest duże w stosunku do różnic pomiędzy wartościami średnimi dla poszczególnych zestawów, wtedy możemy uznać te różnice za nieistotne.

Jeżeli wykonaliśmy zdjęcia również możemy zamieścić je w wynikach. Nie mają one jednak pełnić funkcji ozdobnika, a raczej przedstawiać również jakieś wyniki badań, np. różnice pomiędzy poszczególnymi zestawami badawczymi i kontrolą pod koniec okresu badań. W materiałach i metodach można również umieścić zdjęcia ukazujące przygotowane zestawy badawcze i kontrolne w celu lepszego ukazania jak przeprowadzone zostało doświadczenie. Zdjęcia te powinny być jednak wyraźne i dobrze opisane. Generalnie wszelkie tabele, zdjęcia i wykresy powinny spełniać kryterium samoobjaśnialności, co oznacza, że czytelnik, dzięki odpowiedniemu opisowi przy grafice/tabelce powinien wiedzieć co ona przedstawia bez szukania dodatkowych informacji w tekście.

Dyskusja

Chyba najtrudniejsza do napisania część pracy badawczej. Jak sam tytuł wskazuje ma być rozprawą z danymi literaturowymi na temat przeprowadzonego doświadczenia i otrzymanych wyników. Wbrew opiniom z jakimi się spotkałem, nie ma to być koniecznie potwierdzenie wyników naszych badań wiadomościami znalezionymi w książkach. W takim wypadku tworzenie naszej pracy byłoby pozbawione sensu. Dyskusja ma na celu refleksję nad otrzymanymi wynikami w oparciu o wiedzę na temat badanego zjawiska dostępną w literaturze. Oczywiście warto poszukać (jeszcze przed rozpoczęciem doświadczenia), czy ktoś nie przeprowadził już podobnych badań. Na początku dyskusji można zawrzeć krótkie podsumowanie swojej pracy, warto przytoczyć jej ograniczenia, słabe i mocne strony. Lepiej jeżeli sami zauważymy pewne ograniczenia (np. wynikające z braku odpowiedniego sprzętu), niż jakby miał za nas zrobić to recenzent. Można w tym miejscu odnieść się do innych, podobnych prac, porównując zastosowaną metodykę. Pisząc dyskusję należy zwrócić uwagę na wnioski, a także na wartość otrzymanych wyników i ich implikacje praktyczne. Możemy również przytoczyć wyniki podobnych badań opisanych w literaturze, o ile takowe uda nam się znaleźć, wskazując podobieństwa i różnice oraz starając się je wyjaśnić. Można także pokusić się o zasugerowanie dalszego ciągu poszukiwań - co w związku z otrzymanym wynikiem staje się interesujące i wymaga dalszego zgłębienia.

Literatura

Tutaj podajemy w kolejności alfabetycznej pozycje z literatury jakimi się posługiwaliśmy. Zapisujemy autora, tytuł, rok wydania oraz wydawnictwo. Każda z pozycji powinna być opatrzona swoim numerem, który pojawia się jako odnośnik w tekście (np. w nawiasach kwadratowych), wszędzie tam gdzie odnosimy się do informacji zawartych właśnie w danym opracowaniu. Jeżeli korzystaliśmy ze źródeł dostępnych w Internecie, należy sprawdzić najpierw czy nie jest to część jakiejś wydanej publikacji, którą moglibyśmy standardowo opisać. Jeżeli tak nie jest podajemy adres internetowy prowadzący do wykorzystanego tekstu, zaznaczając kiedy uzyskaliśmy do niego dostęp (za jakiś czas artykuł ten może być niedostępny pod tym adresem). Szczegółowe zasady pisania bibliografii i pomoc w jej sporządzeniu można uzyskać u swojej polonistki.

Pisząc pracę należy oczywiście zwracać uwagę na odpowiedni styl, błędy literowe i ortograficzne. Trzeba pamiętać o pisaniu nazw łacińskich kursywą, zaczynając nazwę rodzajową z wielkiej litery. Przed wysłaniem gotowej pracy koniecznie oddajmy ją do przeczytania komuś kompetentnemu, najprościej nauczycielowi od biologii. Na pewno łatwiej mu będzie wychwycić ewentualne błędy, nie tylko, ze względu na większą wiedzę i doświadczenie, ale też pracując przez dłuższy czas nad naszą pracą możemy nie zauważyć nawet oczywistych błędów.

Zasady recenzowania prac

Prace badawcze recenzowane przez komisję okręgową, a w przypadku przejścia do etapu centralnego ponownie przez komisję centralną olimpiady biologicznej, mogą otrzymać liczbę punktów w zakresie od 0 do 50. Komisja ocenia następujące elementy pracy:

  • Tematyka pracy (0-10 punktów)

  • Metody pracy (0-15 punktów)

  • Wyniki i ich interpretacja (0-20 punktów)

  • Styl i język pracy (0-5 punktów)

Wyniki uzyskane za pracę są brane pod uwagę podczas kwalifikowania do etapu okręgowego. Prace osób, które zakwalifikowały się do etapu centralnego są ponownie recenzowane przez komisję centralną, przy czym uczestnik musi uzyskać za ponowną recenzję pracy powyżej 20 punktów, aby móc przystąpić do tego etapu. Szczegółowe zasady recenzowania prac badawczych dostępne są pod linkiem podanym na końcu tego artykułu. Polecam zapoznanie się z nimi.

Polecane linki i informacje uzupełniające

Przedstawione wyżej wskazówki nie zwalniają nikogo pragnącego napisać dobrą pracę badawczą z zapoznania się z informacjami i radami podanymi na stronie olimpiady. Dla ułatwienia podaję linki do odpowiednich artykułów z tej strony, jak również innych źródeł, mogących się przydać.

Wszelkie dodatkowe informacje na temat Olimpiady Biologicznej, w raz z regulaminem i aktualnościami, dostępne są na stronie internetowej jej organizatora: www.olimpbiol.pl